Στις 30 Ιανουαρίου του 1923, στη Λωζάνη της Ελβετίας, ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Ισμέτ Ινονού υπέγραψαν τη συνθήκη ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας.
Η υπογραφή των δύο πολιτικών στην Ελβετία σήμαινε πως εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι στην Ελλάδα και τη Μικρά Ασία έπρεπε να αφήσουν πίσω τα σπίτια και την περιουσία τους.
Η ανακοίνωση ότι έπρεπε να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους ήρθε απ’ το πουθενά. «Δεν είχαν καμία επίγνωση για το τι γινόταν στη Λωζάνη», διευκρινίζει ο υποδιευθυντής του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Σταύρος Ανεστίδης και εξηγεί ότι η εξέλιξη αυτή αιφνιδίασε όσους ζούσαν μακριά από τα μέτωπα του πολέμου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι Καππαδόκες, οι οποίοι δεν είχαν έρθει αντιμέτωποι με τον βίαιο ξεριζωμό που βίωσαν οι κάτοικοι των μικρασιατικών παραλίων.
Για την μετακίνηση ο χρόνος που δόθηκε ήταν μόλις μερικοί μήνες. Οι πολίτες της υποχρεωτικής ανταλλαγής μπορούσαν να πάρουν μαζί τους ουσιαστικά ό,τι μπορούσαν να κουβαλήσουν. Όσοι είχαν άμαξες, μετέφεραν και πιο βαριά αντικείμενα, όπως εκκλησιαστικές εικόνες, που για τους περισσότερους οικογένειες ήταν από τα σημαντικότερα οικογενειακά κειμήλια. Αυτοί που δεν είχαν άλλη επιλογή από το να περπατήσουν, πήραν μαζί τους λίγα ρούχα και όσα χρήματα κατάφεραν να συγκεντρώσουν.
Οι πρόσφυγες ταξίδεψαν δεκάδες χιλιόμετρα οδικώς, μέχρι να φτάσουν στο κοντινότερο λιμάνι. Πρόσφυγες περιμένουν το πλοίο για να αναχωρήσουν για την Ελλάδα. Πηγή: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών Τα πλοία που έφευγαν απ’ την Κωνσταντινούπολη, συνήθως κατέληγαν στη Θεσσαλονίκη, μερικά στον Πειραιά. Μεγάλο ποσοστό προσφύγων όμως, κυρίως από την Καππαδοκία, επέλεξαν το λιμάνι της Μεσσήνας, στα νότια της Μικράς Ασίας. Από εκεί, βασικός προορισμός ήταν η Αθήνα. Ορισμένοι όμως, σύμφωνα με τον Σταύρο Ανεστίδη, πήγαν ακόμα πιο μακριά: «Άλλοι κατευθυνθήκαν σε απώτερα λιμάνια όπως ήταν η Μασσαλία.
Για αυτό και ένας προσφυγικός πληθυσμός από τη Μικρά Ασία εγκαταστάθηκε εκεί». Η εγκατάσταση Συνολικά έως το 1924, περισσότεροι από ένα εκατομμύριο πρόσφυγες έφτασαν στην Ελλάδα, μία χώρα που άγγιζε τα 5,5 εκατομμύρια σε πληθυσμό. Επιτάχθηκαν κάθε είδους δημόσια κτίρια για τους πρόσφυγες, από εκκλησίες και σχολεία, μέχρι αποθήκες. Υπήρχαν οικογένειες που εγκαταστάθηκαν σε βαγόνια τρένων. «Χαρακτηριστική ήταν η εικόνα από το θέατρο Αθηνών που τα θεωρεία του μετατράπηκαν σε κοιτώνες», επισημαίνει ο κ. Ανεστίδης. Εκεί κάθε θεωρείο φιλοξενούσε κι από μία οικογένεια. Προσφυγικές οικογένειες εγκαταστάθηκαν στα θεωρεία του θεάτρου Αθηνών. Πηγή: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών...
Στην επαρχία, υπήρξαν περιπτώσεις που Έλληνες πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία έμειναν σε σπίτια των Τούρκων, που επρόκειτο να αναχωρήσουν. Έτσι οικογένειες χριστιανών και μουσουλμάνων συγκατοίκησαν για μήνες. Η συγκατοίκηση σύμφωνα με τον κ. Ανεστίδη κύλησε πολύ ομαλά: «Είναι πραγματικά πολύ συγκινητικό γιατί αυτή η συνύπαρξη σε μια τέτοια συγκυρία ήταν πάρα πολύ ανθρώπινη και οι περιγραφές αφορούν σε αποχαιρετισμούς, εναγκαλισμούς με τρόπο πολύ ανθρώπινο και αδερφικό και με ευχές ότι αυτοί που θα φύγουν να έχουν κατευόδιο και να μην λησμονούν την πατρίδα τους».
Η ανταλλαγή αφορούσε τους Χριστιανούς Ορθόδοξους της Μικράς Ασίας και τους Μουσουλμάνους της Ελλάδας. Τα κριτήρια δηλαδή ήταν θρησκευτικά και όχι εθνικά. Αυτό σήμαινε ότι πολλοί απ’ τους ανθρώπους που θα ανταλλάσσονταν δεν μιλούσαν καν τη γλώσσα της χώρας που επρόκειτο να εγκατασταθούν. «Είναι το ενδεικτικό παράδειγμα οι τουρκόφωνοι Καππαδόκες, οι λεγόμενοι Καραμανλήδες. Η άγνοια της ελληνικής γλώσσας ήταν ένα στοιχείο που δυσχέραινε πολύ περισσότερο την προσαρμογή τους και παράλληλα την υποδοχή τους από το γηγενές ελλαδικό στοιχείο», εξηγεί ο υποδιευθυντής του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Προσωρινή εγκατάσταση προσφύγων. Πηγή: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών Οι περιουσίες
Η ακίνητη περιουσία, όπως ήταν τα χωράφια ή τα σπίτια, έμειναν πίσω. Σύμφωνα με τη Σύμβαση, οι ανταλλάξιμοι θα αποζημιώνονταν από τη νέα τους πατρίδα για τις περιουσίες που άφησαν πίσω. Το όνειρο των προσφύγων για αποζημίωση έμεινε ζωντανό μέχρι και το 1930, όταν υπογράφηκε το Σύμφωνο Ελληνοτουρκικής Φιλίας, με το οποίο οι περιουσίες των ανταλλαξίμων κάθε χώρας θεωρήθηκαν ισόποσες και τα χρέη προς τους πρόσφυγες αποσβέστηκαν. Αυτό σήμαινε ότι κανείς από τους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας δεν θα έπαιρνε ούτε μία δραχμή για την περιουσία που είχαν αφήσει πίσω. Πρόσφυγες από τη Νίγδη, που έφτασαν στο λιμάνι της Κέρκυρας.
16 Οκτωβρίου 1924. Πηγή: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών Η υπογραφή του Συμφώνου ήταν μία συνειδητή επιλογή του Ελευθέριου Βενιζέλου, που ήταν τότε Πρωθυπουργός.
Θεώρησε ότι το θέμα των προσφύγων έπρεπε να λήξει οριστικά, ακόμα και αν οι όροι δεν ήταν ευνοϊκοί για τους ίδιους τους πρόσφυγες. Ήταν μία επιλογή που του κόστισε ακριβά, καθώς έχασε στις επόμενες εκλογές. Όμως, το προσφυγικό ζήτημα δεν έληξε το 1930 και δεν έχει λήξει μέχρι σήμερα. Είναι ένα ζήτημα που άλλαξε την πορεία της Ελλάδας και άφησε ένα ανεξίτηλο σημάδι, το οποίο κουβαλάει τις μνήμες εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων.
Τελευταία ήρθε μια συγκλονιστική μελέτη μιας Τουρκάλας ιστορικού και ερευνήτριας, της Fahriye Emgili, του πανεπιστήμιου της Μερσίνας, με ημερομηνία σύνταξης της μελέτης το 2005, (αλλά πρόσφατα ήρθε στην δημοσιότητα), η οποία ασχολείται με την ανταλλαγή των πληθυσμών της Μικράς Ασίας. Ένα μεγάλο μέρος της συγκλονιστικής αυτής μελέτης έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο «İhtida : Mübadeleden Kurtulma Çabası Olarak», που μεταφράζετε, «Προσηλυτισμός, (στο Ισλάμ). Αυτό ήταν μια προσπάθεια εξαίρεσης από την ανταλλαγή των πληθυσμών. Το σημαντικό με την μελέτη αυτή είναι ότι ασχολείται μόνο με τους Ρωμιούς, δηλαδή με τους Ορθόδοξους χριστιανούς της Μικράς Ασίας που τώρα αντιμετώπιζαν την αναγκαστικό εξανδραποδισμό, δηλαδή την αναγκαστική εγκατάλειψη των πατρογονικών τους εστιών εξ αιτίας ακριβώς του θρησκευτικού τους στίγματος.
Σύμφωνα με την Fahriye Emgili, η οποία μελέτησε επισταμένως τα κρατικά αρχεία της εποχής από διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας, υπήρξαν αμέτρητες περιπτώσεις όπου οι ελληνορθόδοξοι αποφάσισαν να μείνουν, είτε δηλώνοντας ότι προσέρχονται στο Ισλάμ, ή ακόμα πιο συχνά, με διάφορους μεικτούς γάμους όπου κυριαρχούσε η προσδοκία να σώσουν τις περιούσιες τους, τα σπίτια τους και να παραμείνουν στην πατρογονική τους γη. Στα αρχεία της εποχής έχουν καταγραφεί πολλές συγκεκριμένες περιπτώσεις όπου πολλοί Ρωμιοί έκαναν ότι μπορούσαν για να παραμείνουν εκεί που γεννηθήκαν αυτοί και οι πρόγονοι τους και να μην φύγουν για την Ελλάδα Δυστυχώς από ελληνικής πλευράς δεν υπήρξε ακόμα δυνατότητα να γίνει μια εμπεριστατωμένη μελέτη πάνω σε αυτή την τραγική πράγματι ιστορία, έτσι αρκούμαστε στις καθαρά τουρκικές πηγές.
Είναι πολύ χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις που περιγράφονται στην μελέτη αυτή και που δίνουν ένα περίγραμμα όλης αυτής της χαμένης Ρωμιοσύνης που παρέμεινε με άλλη πλέον ταυτότητα στην πατρογονική της εστία. Έτσι στην περιοχή της Μούγλας, ο Kazım Toprak, αναφέρει για πολλές Ρωμιοπούλες οι οποίες όταν ήρθε να τις καταγράψει για την ανταλλαγή αρνήθηκαν ότι είναι χριστιανές και δήλωναν μουσουλμάνες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα κάποιας Felek, (δεν δίνει το ελληνικό της όνομα ), που του δήλωσε ότι θα παντρεύετε μουσουλμάνο και έτσι εξαιρείτε από την ανταλλαγή.
Υπήρξαν και άλλες τέτοιες περιπτώσεις, όπως αναφέρει ο Τούρκος υπάλληλος, αλλά και πολλές που δεν έγινε δεκτή η δήλωση τους και έτσι αναγκάστηκαν να φύγουν στην προσφυγιά. Άλλη περίπτωση από την Άγκυρα αυτή την φορά. Κάποια Ρωμιά, ονόματι Κατίνα, όταν ήρθε η ώρα να δηλωθεί για να φύγει δήλωσε ότι παντρεύεται τον Abdullah, ( το όνομα αυτό είναι ενδεικτικό γιατί συνήθως δήλωνε τους εκ χριστιανών μουσουλμάνους), από το Ürgüp της Καππαδοκίας και έτσι γίνονταν μουσουλμάνα και εξαιρέθηκε της ανταλλαγής. Άλλη περίπτωση από την περιοχή του Ντερσίμ, ανατολικότερα, όπου ένας βουλευτής της περιοχής, ο Ramiz Bey, είχε παντρευτεί μια Ρωμιά που πήρε το όνομα Münevver Hanum και έτσι εξαιρέθηκε της ανταλλαγής.
Από την περιοχή του Πόντου και συγκεκριμένα από την Σαμψούντα, έχουμε πολλά παραδείγματα Ρωμιών που έμειναν δηλώνοντας μουσουλμάνοι όπως κάποιος Abdullah στην περιοχή των Çanik. Από τον ρωμαίικο μαχαλά της Σαμψούντας ενώ επέρχονταν η καταστροφή και η προσφυγιά, ο γιος του Χατζηαναστάση, Παντελής καθώς και η κόρη του εξαιρέθηκαν της ανταλλαγής καθώς δήλωσαν ότι είναι μουσουλμάνοι. Από την περιοχή της Προύσας, ο Tevfik Bey παντρεύτηκε την Δέσποινα, μια Ρωμιά, που έτσι έγινε μουσουλμάνα και παρέμεινε μετά την ανταλλαγή στην Προύσα. Στη περιοχή της Νίκαιας, οι Πασχάλης και Παντελής δήλωσαν ότι είναι παιδία του Mehmet Ali Ağa και έτσι παρέμειναν σαν μουσουλμάνοι στις πατρίδες τους.
Στην περιοχή της Μερσίνας, η Ρωμιά Αγγελική, η οποία είχε και μεγάλη κτηματική περιουσία για να μην φύγει στην προσφυγιά παντρεύτηκε τον Fedon Tahinci και έτσι έμεινε στην Μερσίνα. Στην Σμύρνη, η Μαρία Σαβαζίογλου, χήρα και μητέρα δυο παιδιών για να παραμείνει στην πατρίδα της δέχτηκε να παντρευτεί μουσουλμάνο και έτσι εξαιρέθηκε της ανταλλαγής.
Αυτές είναι ελάχιστες, αλλά χαρακτηριστικές από τις περιπτώσεις χιλιάδων άλλων Ρωμιών που με τον ένα η τον άλλο τρόπο εξαιρέθηκαν της ανταλλαγής και έμειναν στην Μικρά Ασία. Αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι απόγονοι όλων αυτών, συχνά μέσα σε ένα δράμα της θρησκευτικής τους συνείδησης, σήμερα κοσμούν αυτό που ονομάζετε σύγχρονη Τουρκία. Είναι αυτοί που σήμερα συνθέτουν αυτό το περίπλοκο πρόβλημα που ονομάστηκε από τους ίδιους τους Τούρκους, «Kimlik Meselesi», δηλαδή το Πρόβλημα Ταυτότητας.
Το πρόβλημα αυτό, παρά του ότι ελάχιστα έχει γίνει γνωστό, είναι ίσως το σοβαρότερο πρόβλημα της σύγχρονης Τουρκίας, (όπως αναγνωρίζετε από πολλούς διανοούμενους στην γειτονική χώρα), η οποία απειλείτε σοβαρά από μια πολυδιάσπαση. Χαρακτηριστικό είναι το αποκαλυπτικό άρθρο της τουρκικής επιθεώρησης, «Aksyon», που κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 2005 με τον τίτλο, «Asıl dinlerine dönüyorlar», δηλαδή, «Επιστρέφουν στις πατρογονικές τους θρησκείες». Το άρθρο αναφέρονταν σε πολλές επώνυμες περιπτώσεις μουσουλμάνων που μετά από πολλά χρόνια δήλωναν ότι θέλουν να ξαναγίνουν χριστιανοί Ορθόδοξοι όπως ήταν οι πρόγονοι τους.
Μια πραγματικά μεγάλη τραγωδία, που σήμερα, μετά από τόσες δεκαετίες, αναζητά την ιστορική και ψυχική της δικαίωση.
Από : Emgili Fahriye, «Türk Yunan Nüfüs Mübadelesinin Mersin in Sosyo -Ekonomik Yapısına Etkileri», Tarih İçinde Mersin Kolokyumu II Eylül 2005, Mersin Üniveritesi Yayınları, Mersin 2005.
0 comments: